وسایل گرمایشی قدیمی: از همان ابتدای حضور انسان در کره زمین، پیدایش راهی برای گرم کردن خود در برابر سرما، از دغدغه‌های اصلی او بوده است. از غارنشینی و روشن کردن آتش در دل غارها تا اختراع شومینه و بخاری و نهایتا سیستم‌های گرمایشی مدرن، این مسیر پر از نوآوری و ابتکار بوده است. اولین جرقه‌های تمدن بشری نیز با روشن کردن آتش در غارها زده شد. این شعله‌های اولیه، نه تنها گرمای مورد نیاز را تامین می‌کردند، بلکه ابزاری برای پخت و پز و روشنایی نیز بودند. انسان‌های اولیه با گذر زمان، استفاده از آتش را در خانه‌های خود نیز رواج دادند و با ساخت اجاق‌های ساده، گرمای مطبوع‌تری را به ارمغان آوردند.
در سرزمینی کهن و پرفراز و نشیب مانند ایران، نیز مردمان با ایده های ناب به جنگ سرما می رفتند. از آتش‌دان‌های ساده در غارها و کاخ‌های پادشاهان تا بخاریهای علاءالدین و پکیج‌های مدرن امروزی، این مسیر پر پیچ و خم، سرشار از خلاقیت و نوآوری بوده است. در این مقاله به سیر تکاملی وسایل گرمایشی از آتشدان باستان تا چندی پیش از وسایل مدرن امروزی مانند بخاری برقی ، خواهیم پرداخت.
آتش، عنصری شگفت‌انگیز و مرموز است که از دیرباز در زندگی انسان نقش حیاتی ایفا می کند. در سرزمین باستانی ایران نیز، آتش‌دان‌ها از دیرباز به عنوان یکی از اصلی‌ترین وسایل گرمایشی در خانه‌ها و فضاهای مختلف مورد استفاده قرار می‌گرفتند. شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد که استفاده از آتشدان در ایران به هزاران سال پیش باز می‌گردد. در غارها و خانه‌های گلی، مردم با روشن کردن آتش در گودالی در زمین، از گرمای آن برای دور کردن سرما و پخت و پز استفاده می‌کردند.
با گذر زمان در تاریخ ایران، آتش‌دان‌ها با توجه به نیازها و شرایط زندگی مردم تکامل یافتند. در دوره هخامنشیان، از آتش‌دان‌های بزرگ و سیستم‌های کانال‌کشی برای انتقال گرمای آتش به فضاهای مختلف کاخ‌ها و خانه‌ها استفاده می‌شد. در دوره ساسانیان نیز، آتش‌دان‌ها به عنوان یکی از عناصر اصلی معماری خانه‌ها و فضاهای عمومی به کار می‌رفتند. آتشدان در فرهنگ و هنر ایرانی جایگاه ویژه‌ای دارد. در بسیاری از اشعار، داستان‌ها و نقاشی‌های ایرانی، از آتشدان به عنوان نمادی از گرما، صمیمیت و خانواده یاد می‌شود.
در اعماق تاریخ کهن ایران، زمانی که نیاکانمان در جستجوی راههایی برای مقابله با سرمای زمستان بودند، اختراعی خلاقانه و کاربردی انجام شد: کرسی. این وسیله گرمایشی که از دیرباز در خانه‌های ایرانی جایگاه ویژه‌ای دارد، نه تنها گرمابخش تن در سرمای زمستان بود، بلکه نمادی از صمیمیت و دورهمی‌های خانوادگی نیز به شمار می‌رفته است. گرچه تاریخ دقیق اختراع کرسی مشخص نیست، اما شواهد نشان می‌دهد که ریشه‌های آن به دوران باستان ایران باز می‌گردد. در برخی از سفالینه‌ها و نقش‌برجسته‌های باستانی، تصاویری از اشیاء مشابه کرسی بود، که نشان از وجود این وسیله در آن دوران دارد.
با گذشت قرون متمادی، کرسی دستخوش تغییرات و تحولات شد، اما کارکرد اصلی آن یعنی گرمایش در زمستان، همواره حفظ گردید. در گذشته، مردم کرسی‌های ساده‌ای را که از چوب و حصیر تولید می‌کردند، به کار می گرفتند. اما به مرور زمان، کرسی‌ها با تزئینات و ظرافت‌های بیشتری ساخت می‌شدند و به جزئی جدایی‌ناپذیر از دکوراسیون خانه‌های ایرانی تبدیل شدند.
کرسی زغالی: در این نوع کرسی، از زغال برای تولید گرما استفاده می‌شود. زغال در منقلی که زیر کرسی قرار دارد روشن می‌شود و گرمای آن از طریق جاجیم، لحاف و تشک به داخل کرسی منتقل می‌شود.
کرسی آتشین: در این نوع کرسی، از هیزم برای تولید گرما استفاده می‌شود. هیزم در اجاقی که زیر کرسی قرار دارد سوزانده می‌شود و گرمای آن از طریق دودکش به داخل کرسی منتقل می‌شود.
کرسی نه تنها یک وسیله گرمایشی، بلکه عنصری فرهنگی با بار معنایی عمیق در ایران است. این وسیله گرمابخش، در زمستان‌های سرد، نقطه ثقل دورهمی‌های خانوادگی و دوستانه بوده و محلی برای قصه‌گویی، شعرخوانی، بازی‌های دسته‌جمعی و گفتگوهای صمیمی به شمار می‌رفت. با وجود ظهور وسایل گرمایشی مدرن مانند بخاری برقی و شوفاژ، کرسی همچنان در بسیاری از خانه‌های ایرانی، به خصوص در مناطق روستایی و شهرهای کوچک، جایگاه خود را حفظ کرده است. این امر نشان از پیوند عمیق و ناگسستنی مردم ایران با این وسیله سنتی و اصیل دارد.
پیش‌بخاری، مدل قدیمی شومینه های امروزی است. که به طور معمول در داخل دیوار اتاق ساخته می‌شد. این فضا شامل یک محفظه برای سوزاندن سوخت (مانند هیزم یا زغال) و یک دودکش برای خروج دود بود. گرمای حاصل از سوزاندن سوخت از طریق دیواره‌های محفظه به داخل اتاق منتقل می‌شد و فضای اتاق را گرم می‌کرد. یک تاقچه نیز بالای فضای پیش بخاری قرار داشت تا گرما پس از برخورد به آن ، به داخل اتاق برگردد و در همه جا پخش شود. این طاقچه جنبه تزیینی هم داشت. روی آن انواع وسایل دکوری قرار می دادند و اگر توان مالی داشتند، گچبری های زیبا انجم می دادند. محل قرارگیری پیش‌بخاری در خانه، معمولاً در بهترین نقطه از نظر نورگیری و تهویه بود.
ردپای شومینه در ایران به دوران باستان می‌رسد. در آن زمان، اجاق‌های ساده‌ای از جنس سنگ یا کاهگل می ساختند که دود آنها از طریق سوراخ‌هایی در سقف خارج می‌شد. این اجاق‌ها نه تنها برای پخت و پز، بلکه برای گرم کردن خانه نیز کاربرد داشتند. در دوران هخامنشیان، شومینه‌ها را به شکل پیچیده‌تری و از آجر، سنگ و فلز ساختند. این شومینه‌ها غالباً در کاخ‌ها و بناهای عمومی یافت و با نقش و نگار و تزئینات هنرمندانه مزین می‌شدند. در دوران ساسانیان، استفاده از شومینه در خانه‌های مردم نیز رواج پیدا کرد. در این دوره، شومینه به طور معمول در گوشه‌ای از اتاق درست می‌شد و دودکش آنها از طریق دیوار به بیرون منتقل می‌شد.
دوران قاجار نیز، با گسترش روابط ایران با غرب، شومینه‌های مدرن به تدریج به خانه‌های ثروتمندان راه پیدا کرد. این شومینه‌ها از جنس چدن یا فلز ساخته می‌شدند و با طرح‌ها و نقش‌های غربی تزئین می‌شدند. امروزه، شومینه بیشتر جنبه دکوراسیونی دارد و از آن به ندرت برای گرم کردن خانه استفاده می‌شود. شومینه‌های مدرن در طرح‌ها و جنس‌های مختلفی موجود هستند و می‌توانند به عنوان نقطه کانونی در دکوراسیون منزل مورد استفاده قرار بگیرند.
چراغ نفتی علاءالدین یکی از اختراعات ماندگار ایرانی است. که در تاریکی شب، روشنی را به خانه‌های مردم هدیه کرد. اولین بار در سال ۱۲۸۵ شمسی، در حین حفاری چاه نفت در مسجد سلیمان، نفت کشف شد. این کشف، نقطه عطفی در تاریخ ایران بود و تحولات عظیمی را در ابعاد مختلف زندگی مردم به وجود آورد. در سال ۱۳۰۷ شمسی، شخصی به نام حاج سید ابوالحسن علاءالدین با الهام از چراغ‌های زنبوری که در آن زمان در اروپا رایج بود، اقدام به اختراع چراغ نفتی خود کرد. او با تغییراتی در طراحی این چراغ‌ها، موفق به ساخت چراغی شد که نوردهی بهتر و دود کمتری داشت.
چراغ علاءالدین از یک مخزن، فیتیله، مبدل و شیشه‌ی حباب و بدنه استوانه ای فلزی تشکیل می شود.. نفت از مخزن به فیتیله منتقل و با شعله‌ای روشن می‌شود. گرمای شعله، سبب گرمایش مبدل و بدنه می شود. در نتیجه، نور بیشتری تولید می‌شود. شیشه‌ی حباب نیز از نور در برابر باد محافظت می‌کند. اختراع این وسیله انقلابی در روشنایی خانه‌های ایرانیان به وجود آورد. این چراغ، جایگزینی مناسب برای چراغ‌های پیه‌سوز و فانوس‌ها بود که نور ضعیف و دود زیادی تولید می‌کردند. این اختراع تا پیش از گسترش برق در ایران، به عنوان اصلی‌ترین منبع نور در خانه‌ها، مغازه‌ها و معابر عمومی مورد استفاده قرار می‌گرفت.
با گسترش برق و گاز در ایران، استفاده از چراغ علاءالدین به تدریج کمرنگ شد. و جای خود را به انواع بخاری گازی و برقی داد . با این حال، این وسیله هنوز هم در برخی از مناطق روستایی و عشایری وجود دارد.
استفاده از الکتریسیته در انواع بخاری برقی برای گرمایش به طور کلی به اواخر قرن نوزدهم میلادی باز می‌گردد. اختراع لامپ توسط توماس ادیسون در سال 1880 نقطه عطفی در این زمینه بود. گرچه لامپ‌ها برای روشنایی طراحی شد بودند، گرمای تولیدی توسط آنها می‌توانست فضاهای کوچک را گرم کند. در سال 1905، آلبرت لروی مارش آلیاژ نیکل-کروم را اختراع کرد که به دلیل مقاومت و دوام بالا، ماده‌ای ایده‌آل برای المنت‌های گرمایشی بود. این اختراع به طور قابل توجهی کارایی و ایمنی گرم‌کننده‌های الکتریکی را ارتقا داد و زمینه‌ساز توسعه و آنها شد. دهه 1910 تا 1925 شاهد پیشرفت‌های چشمگیری در بخاریهای برقی بود. اختراع المنت‌های گرمایشی با کارایی بالا و طراحی‌های جدید مانند بخاریهای تابشی و فن‌دار، استفاده از این وسایل را در خانه‌ها و فضاهای تجاری رایج‌تر کرد.
تاریخ دقیق ورود بخاری برقی به ایران مشخص نیست، اما شواهد نشان می‌دهد که در اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی اول، این وسایل به تدریج وارد کشور شده‌اند. در آن زمان، برق در شهرهای بزرگ مانند تهران و تبریز در حال گسترش بود و افراد ثروتمند و طبقه متوسط می‌توانستند از بخاریهای برقی به عنوان منبع گرمایش مکمل یا جایگزین روش‌های سنتی مانند کرسی و بخاریهای زغالی استفاده کنند.
امروزه، بخاریهای برقی به عنوان یکی از رایج‌ترین وسایل گرمایشی در ایران شناخته می‌شوند. تنوع مدل‌ها، قیمت مناسب، سهولت استفاده و ایمنی نسبی، آنها را به گزینه‌ای محبوب برای بسیاری از خانواده‌ها تبدیل کرده است. در ایران، بخاریهای برقی با نام‌های مختلفی مانند بخاری برقی، هیتر برقی و گرماتاب شناخته می‌شوند.
دیدگاهتان را بنویسید